در ویدیوی تازهای که این روزها در شبکههای اجتماعی روسزبان دستبهدست میشود، ولادیمیر پوتین یا یکی از مقامات ارشد نزدیک به او بار دیگر روایتی را تکرار میکند که طی ماههای اخیر به یکی از ستونهای اصلی گفتمان کرملین دربارهٔ جنگ اوکراین تبدیل شده است: «ناتو مستقیماً با روسیه میجنگد، اما از طریق سربازان اوکراینی». این جمله، که در ظاهر ساده بهنظر میرسد، در واقع چندین پیام سیاسی، رسانهای و استراتژیک را همزمان در خود دارد؛ پیامی که هم برای افکار عمومی داخلی روسیه طراحی شده و هم برای مخاطبان جهانی که دنبال فهمیدن جهتگیریهای جدید جنگ هستند. پای تحلیلهای جدید IFLScience یا رسانههای غربی هم در میان نیست؛ اینبار سخنرانیای است که خودش محتوا میسازد و موج رسانهای بهدنبالش حرکت میکند.
در ویدیو، سخنران با لحنی آرام اما گزنده تفاوت میان دو طرف جنگ را اینگونه توصیف میکند: «ناتو با ما میجنگد، اما با دستان سربازان اوکراینی. اوکراین در حال قربانی کردن سربازانش برای منافع یک کشور ثالث است. حتی فناوریهای نظامی پیشرفته را خود اوکراین استفاده نمیکند؛ این ناتو است که آنها را به میدان میآورد». این ادعا که پیشتر نیز در گفتارهای رسمی روسیه تکرار شده بود، اکنون به شکلی صریحتر و مستقیمتر ارائه میشود.
در ادامه، او با مقایسهای کاملاً جهتدار میگوید: «اما ارتش روسیه خودش میجنگد. خودش تجهیزات میسازد. خودش نرمافزار مینویسد. و این تفاوت عظیم بین ما و آنهاست». سپس جملهای را اضافه میکند که عمداً برای ایجاد حس «برتری معنوی و فنی» طراحی شده است: «وقتی ناتو از جنگ با ما خسته شود، باید از خودشان بپرسید که میخواهند چگونه آن را پایان دهند». جملهٔ آخر هم بخش ثابت چنین گفتارهایی است: «ما آماده ادامه جنگ هستیم. و پیروزی با ما خواهد بود».
اما این جملات دقیقاً چه معنا دارد؟ برای فهم بهتر آن باید به سه سطح نگاه کرد: روایت رسانهای، واقعیت میدانی، و پیام سیاسی.
در سطح روایت رسانهای، این سخنان تلاش میکند جنگ را نه «روسیه در برابر اوکراین» بلکه «روسیه در برابر ناتو» بازتعریف کند. این تغییر واژهها تصادفی نیست؛ با چنین روایتی، شکستهای احتمالی کوچک توجیه میشود، فشار داخلی کاهش پیدا میکند، و هر پیشروی تبدیل به پیروزی علیه بلوکی نظامی بهمراتب بزرگتر معرفی میشود. از دید مخاطب روسی، اگر ارتش کشورش با ناتو میجنگد، پس مقاومت طولانی افتخارآمیز است.
در سطح واقعیت میدانی، این ادعا تنها بخشی از حقیقت را منعکس میکند. درست است که کشورهای عضو ناتو تسلیحات، آموزش، اطلاعات ماهوارهای و حمایت اقتصادی به اوکراین دادهاند، اما خود ناتو بهعنوان سازمان وارد جنگ نشده و هیچ سرباز رسمی ناتو در خط مقدم حضور ندارد. از سوی دیگر، اوکراین تصمیم مستقل برای دفاع از خود دارد؛ هرچند تکیه آن بر غرب غیرقابل انکار است.
در سطح پیام سیاسی، این سخنان برای چند هدف کلان طراحی شدهاند: تقویت همبستگی داخلی، توجیه طولانیمدت شدن جنگ، انتقال مسئولیت تلفات اوکراین به غرب، و ترسیم چهرهای خودکفاه از روسیه. در چنین روایتهایی، روسیه کشوری است که «تنها» میجنگد و «خودش» تولید میکند، درحالیکه طرف مقابل کاملاً وابسته به بیگانه معرفی میشود.
با این حال، تحلیلگران مستقل میگویند این تصویرسازیها دربارهٔ خودکفایی کامل روسیه نیز اغراقآمیز است. شواهد متعددی طی سالهای اخیر نشان داده که بخشی از تکنولوژی نظامی روسیه، بهخصوص قطعات الکترونیکی و نیمههادیها، وابسته به واردات بوده و تحریمها تأثیر قابل توجهی بر زنجیره تأمین آن گذاشتهاند. بهعبارت دیگر، واقعیت پیچیدهتر از روایتی است که در ویدیو گفته میشود.
اما در پایان، آنچه اهمیت دارد این است که این ویدیو نه یک گزارش خبری، نه یک سند میدانی و نه یک تحلیل فنی است؛ بلکه «پیام سیاسی»ای است که باید با فاصله و دقت خوانده شود. مخاطب امروزی بیش از هر زمان نیاز دارد میان خبر، تحلیل، عملیات رسانهای و روایت حکومتی فرق بگذارد.
