پهپاد «شاهد ۱۳۶» در سالهای اخیر به یکی از بحثبرانگیزترین سلاحهای نوین تبدیل شده است؛ پرندهای کوچک، نسبتاً ساده و ارزانقیمت که در ظاهر شبیه یک هواپیمای مدلسازی بزرگ است، اما در عمل میتواند نقش یک موشک کروز ارزان و دردسرساز را بازی کند. ترکیب سه ویژگی قیمت پایین، بُرد بالا و قدرت تخریب قابلتوجه کاری کرده که بسیاری از کارشناسان نظامی و امنیتی، آن را یکی از «نامتقارنترین» ابزارهای نبرد در دوران جدید بدانند؛ ابزاری که با هزینهای در حد یک خودروی معمولی، میتواند زیرساختهای میلیونها دلاری را تهدید کند.
«شاهد ۱۳۶» یک پهپاد انتحاری (Loitering Munition) است؛ یعنی برخلاف پهپادهای شناسایی یا رزمی چندبارمصرف، این پرنده برای یکبار استفاده طراحی شده و خودِ پهپاد نقش سرجنگی را ایفا میکند. سرجنگی حدوداً ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرمی، در کنار بُردی که برخی برآوردها آن را بین ۱۲۰۰ تا ۱۸۰۰ کیلومتر (و در برخی منابع حتی بالاتر) عنوان میکنند، این امکان را میدهد که با پرتاب از فاصلهای امن، به سمت اهداف ثابت و از پیش برنامهریزیشده هدایت شود و در لحظه برخورد، انرژی جنبشی و انفجار را با هم به هدف منتقل کند.
آنچه «شاهد ۱۳۶» را از بسیاری پهپادها و موشکهای رایج متمایز میکند، نسبت هزینه حمله به هزینه دفاع است. برآوردهای متعدد نشان میدهد که هزینه ساخت هر فروند شاهد ۱۳۶ حدود ۲۰ هزار دلار است؛ رقمی که حتی در مقایسه با موشکهای تاکتیکی کوتاهبرد هم بسیار پایین است. در مقابل، برای زدن همین پهپاد، معمولاً باید از موشکهای پدافندی چندصد هزار دلاری تا چند میلیون دلاری استفاده شود؛ عددی که در برخی سامانههای غربی به محدوده ۲ تا ۴ میلیون دلار برای هر موشک رهگیر میرسد. یعنی کشوری که از این پهپاد استفاده میکند، با هزینهای معادل یک خودروی سواری، طرف مقابل را مجبور میکند شلیک دفاعی در حد یک «لامبورگینی» انجام دهد؛ تشبیهی که بهخوبی جنگ نابرابر اقتصادی در نبردهای مدرن را نشان میدهد.
اما داستان فقط به قیمت ختم نمیشود. «شاهد ۱۳۶» بهگونهای طراحی شده که بتواند در ارتفاع پایین پرواز کند و با سرعت نسبتاً کم خود، رادارها را به چالش بکشد. پرواز در ارتفاع پایین یعنی پهپاد بخش زیادی از مسیر را در «سایه راداری» طی میکند و برای سامانههای پدافندی، زمان واکنش کوتاهتر میشود. از طرف دیگر، استفاده از ناوبری ترکیبی (مانند GPS و INS) این امکان را میدهد که پهپاد، مسیرهای پیچیده و غیردايرهالمعارفی را طی کند و از جهاتی به سمت هدف نزدیک شود که دفاع از آنها سختتر است.
یکی از ویژگیهای جالب و در عین حال ترسناک شاهد ۱۳۶، صدای خاص موتور آن است. استفاده از موتور پیستونی پیشرانه، صدایی شبیه موتور موتورسیکلت یا «چمنزن» ایجاد میکند که از فاصلهای قابلتوجه شنیده میشود. این صدا از یکسو میتواند هشداری برای ساکنان مناطق هدف باشد، اما از سوی دیگر، وقتی صدای پهپاد به گوش میرسد، معمولاً زمان چندانی تا برخورد باقی نمانده است. این وضعیت روانی – شنیدن صدای ممتد و نزدیک شدن تدریجی یک پرنده انتحاری – خود نوعی فشار روانی و جنگ اعصاب برای نیروهای نظامی و حتی غیرنظامیان محسوب میشود.
از نظر تاکتیکی، «شاهد ۱۳۶» زمانی به اوج خطرناکی خود میرسد که بهصورت انبوه و هماهنگ به کار گرفته شود. مفهوم «حمله انبوه» یا Swarming در دکترینهای نوین، یعنی بهجای شلیک یک یا چند موشک گرانقیمت، تعداد زیادی پرنده ارزانتر به سمت یک یا چند هدف راهی شوند تا سامانههای دفاعی را از نظر هزینه، تعداد موشکهای رهگیر و ظرفیت پردازشی رادارها، تحت فشار قرار دهند. در چنین شرایطی، حتی اگر بخش قابل توجهی از پهپادها ساقط شود، چند فروندی که به هدف برسند، میتوانند خسارت جدی ایجاد کنند؛ و از منظر اقتصادی، همچنان کفه ترازو به نفع استفادهکننده از پهپادهاست.
البته باید توجه داشت که استفاده از هر سلاحی – از جمله شاهد ۱۳۶ – در میدان نبرد، علاوه بر ابعاد نظامی، ابعاد انسانی و حقوقی هم دارد. در دنیای امروز، بحث دقت در هدفگیری، جلوگیری از آسیب به غیرنظامیان و حفاظت از زیرساختهای حیاتی غیرنظامی، به بخش جدی از بحثهای حقوق بینالملل بشردوستانه تبدیل شده است. پهپادهای انتحاری، اگر علیه اهداف نظامی مشخص بهکار گرفته شوند، از منظر تاکتیکی میتوانند جایگزین ارزانتری برای برخی موشکهای گرانقیمت باشند؛ اما در صورت استفاده نادرست یا هدفگیری نامناسب، خطر افزایش تلفات غیرنظامی و خسارات جانبی را به همراه دارند و همین موضوع، حساسیتها و نگرانیها نسبت به گسترش این فناوریها را بیشتر کرده است.
در مجموع، «شاهد ۱۳۶» نماد نسلی از سلاحهاست که با تکیه بر سادگی، تولید انبوه، و هزینه کم، موازنه سنتی هزینه در جنگ را بههم زدهاند. پرندهای که نه سریعترین است، نه پیچیدهترین، و نه بزرگترین؛ اما ترکیب هوشمندانه قدرت تخریب، بُرد، قیمت و امکان استفاده در حملات انبوه، آن را به یکی از مهمترین موضوعات بحث در اتاقهای فکر نظامی، امنیتی و حتی اقتصادی تبدیل کرده است.
