بازار جهانی نفت در دو دهه اخیر دستخوش تحولاتی بنیادین شده است؛ تحولاتی که قدرتها را جابهجا کرده، بازیگران تازهای را وارد میدان کرده و برخی غولهای سنتی را دوباره به اوج بازگردانده است. مقایسه رتبهبندی بزرگترین تولیدکنندگان نفت در سال ۲۰۰۰ و سال ۲۰۲۵ نشان میدهد که با تغییر الگوهای مصرف، اوجگیری فناوریهای استخراج، جابهجایی سرمایهگذاریها و تحولات ژئوپلیتیک، نقشه انرژی جهان چطور بازطراحی شده است. اما در این میان یک نکته ثابت مانده: نقش حیاتی خاورمیانه در معادلات انرژی و حضور دو نام بزرگ در صدر جدول؛ آرامکو عربستان و شرکت ملی نفت ایران.
در سال ۲۰۲۵، بر اساس آخرین دادههای اعلامشده، آرامکو عربستان با تولید متوسط ۱۰.۳ میلیون بشکه در روز همچنان بزرگترین تولیدکننده نفت جهان است. جایگاهی که این شرکت طی دههها حفظ کرده و با اتکا به ظرفیتهای عظیم میدانهای کلاسیک همچون غوار و السفانیه، سیاستهای تولید منعطف و سرمایهگذاریهای گسترده در فناوریهای افزایش بازیافت (EOR)، موفق شده است در میانه رقابتهای سنگین انرژی همچنان یکهتاز بماند.
رتبه دوم این فهرست، نامی آشنا برای بازار جهانی نفت است: شرکت ملی نفت ایران. با تولید حدود ۳.۹ میلیون بشکه در روز، ایران در سال ۲۰۲۵ یکی از بازیگران اصلی بازار و بزرگترین تولیدکننده خارج از حلقه شرکتهای غربی است. جایگاهی که با وجود تحریمها، محدودیتهای صادراتی و چالشهای جذب سرمایه خارجی بهخوبی حفظ شده است. نقش میدانهایی چون اهواز، مسجدسلیمان، مارون و آزادگان در تثبیت این ظرفیت بیتردید حیاتی بوده و ایران را در موقعیتی قرار داده که حتی با نوسانات بازار، همچنان اثرگذار باقی بماند.
اما تصویر سال ۲۰۰۰ بسیار متفاوتتر بود. در آن زمان، شرکتهای بزرگ غربی همچون اکسونموبیل، شل، BP و شورون سهم قابلتوجهی از بازار تولید جهانی را در اختیار داشتند. هرچند کشورهای اوپک هم تولیدکنندگان بزرگی بودند، اما وزن شرکتهای ملی هنوز به اندازه امروز نبود. گذر زمان اما ورق را برگرداند و با افزایش سهم دولتها در مدیریت منابع، شرکتهای ملی نفت به بازیگران غالب تبدیل شدند.
ورود فناوریهای نوین حفاری، انقلاب شیل در آمریکا، توسعه میادین آفشور در برزیل و غرب آفریقا، و افزایش برداشت از میدانهای قدیمی در خاورمیانه، چهره بازار را تغییر داد. ایالات متحده با جهش شیل در سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ توانست برای مدتی به بزرگترین تولیدکننده جهان تبدیل شود؛ اما در رقابت «شرکت – شرکت»، همچنان غولهایی مانند آرامکو در صدر باقی ماندند.
در همین بازه، ایران با وجود فشارهای سیاسی، توانست موقعیت خود را در جمع تولیدکنندگان اصلی تثبیت کند. اگرچه سرمایهگذاریهای خارجی در دورههایی محدود شد، اما توسعه فازهای پارس جنوبی، طرحهای نگهداشت و افزایش تولید و همچنین تمرکز بر میدانهای مشترک، موجب شد که تولید روزانه ایران بار دیگر به سطوح بالا نزدیک شود.
امروز، مقایسه جایگاه تولیدکنندگان نشان میدهد جهان انرژی دیگر مثل ۲۰۰۰ نیست؛ سهم شرکتهای ملی افزایش یافته، شرکتهای شیل آمریکا بازیگر جدیدند و میدان رقابت از خلیج فارس تا آمریکای جنوبی و آفریقا گسترده شده است. اما همچنان در صدر این رقابت، نام آشنای آرامکو و پشت سر آن شرکت ملی نفت ایران—بهعنوان یک ستون اصلی بازار نفت خام—ایستادهاند.
این رتبهبندی نه تنها تصویر روشنی از وضعیت فعلی انرژی ارائه میدهد، بلکه نشان میدهد بازار جهانی در سالهای آینده نیز به نقش خاورمیانه وابسته خواهد ماند.
