اگر چشمتان را ببندید و ۲۵۰۰ سال به عقب سفر کنید، در دل گستره پهناور امپراتوری هخامنشی، صحنهای پیش رویتان شکل میگیرد که کمتر کسی انتظارش را دارد؛ سربازانی که پس از یک راهپیمایی طولانی، سپرهای فلزی خود را روی آتش گذاشتهاند و خمیری ساده را روی سطح داغ آن پهن میکنند. دقایقی بعد، بوی نان گرم و برشته در هوا میپیچد و وقتی با تکههایی از پنیر و خرمای کاراملیشده ترکیب میشود، غذایی پدید میآید که از نظر ظاهر، ساختار و حتی حسوحال، شباهت عجیبی به پیتزای امروزی دارد. این تصویر جذاب و البته غیرمنتظره، سالهاست ذهن پژوهشگران تاریخ غذا را به خود مشغول کرده است: آیا سربازان داریوش بزرگ، هزاران سال قبل از ناپلیها، نسخهای اولیه از پیتزا را پختهاند؟
پاسخ قطعی ساده نیست. از یک سو، پیتزا بهعنوان یک غذای رسمی، ریشهای کاملاً ایتالیایی دارد و نخستینبار نام آن در سال ۹۹۷ میلادی در یک قرارداد اجاره در شهر گائتا نوشته شده است. اما از سوی دیگر، شواهد تاریخی نشان میدهد فرهنگهای باستانی بسیاری، از جمله ایرانیان، نانی مسطح را با مخلفات مختلف روی آتش یا سنگ داغ میپختهاند؛ مفهومی که اساس تولد پیتزای مدرن را تشکیل میدهد.
یکی از منابع جذاب این روایت، ویدیویی است که در کانال History منتشر شده؛ جایی که «سهلا ال-وایلی»، سرآشپز و محقق غذا، دستور پخت یک نان-پیتزای باستانی ایرانی را بازسازی میکند: خمیری از آرد کامل، تخمیرشده با مخمر آبجو، پهنشده روی سپر فلزی سربازان هخامنشی و طعمدار شده با پنیر شور و خرما. از آنجا که سپرهای فلزی ایرانیان رسانای عالی گرما بودند، عملاً همان نقشی را ایفا میکردند که امروز سنگ پیتزا در تنورهای مدرن دارد. شوک حرارتی سپر داغ باعث پفکردن سریع نان میشد و ترکیب مواد روی آن، غذایی کامل، مقوی و قابلحمل میساخت؛ دقیقاً همان چیزی که یک سرباز در میدان نبرد به آن نیاز داشت.
اما جذابیت ماجرا فقط به جنبه آشپزی محدود نیست. تکامل پیتزا سفری است از تمدنهای باستانی تا کوچههای فقیرنشین ناپل. یونانیها پلاکوس داشتند، رومیها فوکاسیوس را ابداع کردند و هزاران سال بعد، ناپلیها پیتزای محبوب امروزی را ساختند؛ غذایی که زمانی «کیک تهوعآور» توصیف میشد و بعد از جنگ جهانی دوم، با مهاجرت ایتالیاییها و سربازان آمریکایی، یکشبه جهان را فتح کرد.
بنابراین پرسش اصلی همچنان باقی است: آیا ایرانیان «پیتزا» را اختراع کردند؟ پاسخ علمی این است که نه، پیتزای مدرن اختراع ایتالیاییهاست؛ اما آری، سربازان هخامنشی یکی از نخستین نمونههای غذایی مبتنی بر نان مسطح + تاپینگ را ساختهاند؛ چیزی که میتوان آن را «یکی از حلقههای مهم زنجیره تکامل پیتزا» دانست.
این داستان نهتنها جذاب است، بلکه نشان میدهد چگونه ایدههای ساده انسانی ـ ترکیب نان، پنیر و مخلفات ـ در طول تاریخ و بین فرهنگها سفر کرده و به یکی از جهانیترین غذاهای امروز تبدیل شده است.
