سالها به ما گفتهاند که گربههای خانگی، سوغات مصر باستاناند؛ از فیلمهای مستند و سینمایی گرفته تا کتابهای عمومی و حتی مطالب شبکههای اجتماعی، همیشه این تصویر تکرار شده که گربه، حیوان مقدس فرعونها بوده و از همان سرزمین، راهش را به خانههای امروزی ما باز کرده است. نقشبرجستهها، مومیایی شدن گربهها و حضورشان کنار خدایان مصری، آنقدر پررنگ بوده که ناخودآگاه، «مصر = مهد گربه خانگی» را پذیرفتهایم. اما یک پژوهش ژنتیکی تازه روی دهها گربه باستانی، حالا این روایت جاافتاده را زیر و رو کرده و نشان میدهد ریشه واقعی داستان، هزاران سال قبلتر و در جغرافیایی وسیعتر از مصر شکل گرفته است.
دانشمندان در این تحقیق، ژنوم ۷۰ گربه باستانی را که از دورهها و نقاط مختلف جهان بهدست آمده بودند، با دقت توالییابی و مقایسه کردهاند. نتیجه شگفتانگیز است: بخش اصلی شجره گربههای خانگی امروز، به زیرگونهای به نام «گربهوحشی خاورنزدیک» (Felis silvestris lybica) بازمیگردد؛ خویشاوندی که نه در دل معابد مصر، بلکه در منطقهای شکل گرفته که آن را «هلال حاصلخیز» مینامیم. این ناحیه تاریخی، بخشهایی از بینالنهرین، شام، آناتولی و حتی ایران امروزی را در بر میگیرد؛ جایی که انسان برای اولین بار از شکارگری و کوچنشینی، به کشاورزی و روستانشینی روی آورد.
با گذار انسان به کشاورزی، انبارهای غله ظاهر شدند و همراه آنها، موشها و جوندگان. این موشها، بهطور طبیعی شکارچیان ویژه خود را جذب کردند: گربههای وحشی محلی. همزیستی سودمند از همینجا شروع شد؛ انسان از گربه برای کنترل آفات بهره میبرد و گربه در کنار منابع دائمی غذا و پناه، امنیت نسبی پیدا میکرد. این رابطه، نه از روی احساسات یا زیبایی ظاهری، بلکه از دل یک «همکاری عملی» شکل گرفت و بهتدریج، رفتار گربهها را به انساندوستی نزدیک کرد؛ روندی که امروز آن را «اهلی شدن» مینامیم.
بر اساس این پژوهش، گربههای برخاسته از هلال حاصلخیز، همراه با موجهای مهاجرت و تجارت انسان، آرام آرام به اروپا، آفریقا و سایر نقاط جهان سفر کردند. در این میان، مصر نقش مهمی ایفا کرده، اما نه بهعنوان نقطه شروع ژنتیکی، بلکه بهعنوان نقطه اوج فرهنگی. مصریها به گربهها جایگاه مذهبی و نمادین دادند، آنها را در هنر و اسطوره جاودانه کردند و از این راه، تصویر «گربه مصری» را در ذهن تاریخ و فرهنگ تثبیت کردند. ولی دادههای ژنومی امروز نشان میدهد که ریشه این حیوان خانگی محبوب، بسیار قدیمیتر و به خاورنزدیک و هلال حاصلخیز گره خورده است.
این کشف، یک بار دیگر قدرت «ژنوم باستانی» را نشان میدهد؛ علمی که با خواندن DNAِ موجود در استخوانها و مومیاییها، افسانههای زیبا اما نادقیق را به چالش میکشد. آنچه قرنها در روایتها و کلیشههای فرهنگی تکرار شده، الزاماً با واقعیت علمی منطبق نیست. حالا میدانیم گربههای خانگی، فرزندان یک رابطه طولانی، پیچیده و چندمرحلهای میان انسان و طبیعت در خاورمیانهاند؛ رابطهای که از مبارزه با موشها شروع شد و به عشق و دلبستگی امروزی ختم شد.
