۲۴۰۰ سال پیش، در زمانی که نه ماهوارهای وجود داشت، نه تلسکوپی و نه حتی ابزارهای دقیق مهندسی، یک دانشمند یونانی به نام اراتوستن یکی از بزرگترین اندازهگیریهای تاریخ علم را رقم زد؛ اندازهگیری محیط زمین با استفاده از یک چوب و سایه خورشید. داستانی که امروز در کتابهای علمی جهان بهعنوان یکی از هوشمندانهترین آزمایشهای بشر شناخته میشود. آنچه این دستاورد را حیرتانگیزتر میکند، نهفقط سادگی ابزار او، بلکه دقت نتایج اوست؛ اراتوستن به عددی دست یافت که تنها حدود یک درصد با اندازهگیریهای مدرن تفاوت دارد.
ارستوستن، مدیر کتابخانه اسکندریه، بهدنبال پاسخ به پرسشی اساسی بود: اندازه محیط زمین چقدر است؟ او میدانست که در روزی مشخص از سال، درست هنگام ظهر، خورشید در شهر سینِ (اسوان امروزی) کاملاً عمود میتابد و هیچ سایهای از چوب یا ستون پدید نمیآید. اما در همان لحظه، در شهر اسکندریه که چند صد کیلومتر دورتر قرار داشت، اجسام سایهدار میشدند. همین اختلاف کوچک در طول سایه، سرنخی شد برای اندازهگیری بزرگی سیارهای که بر روی آن زندگی میکنیم.
ارستوستن یک چوب عمودی را در زمین قرار داد، اندازه سایه را گرفت و زاویه تابش خورشید را حساب کرد: تقریباً ۷.۲ درجه. سپس فاصله بین اسکندریه و سینِه را با اطلاعات کاروانهای تجاری محاسبه کرد؛ حدود ۵ هزار استادیوم. او با یک محاسبه هندسی ساده اما نابغهوار نتیجه گرفت که این زاویه کسری از ۳۶۰ درجه است، پس میتوان از آن برای اندازهگیری محیط کامل زمین استفاده کرد. نتیجه؟ رقمی نزدیک به ۴۰ هزار کیلومتر.
اینکه چگونه او با امکانات محدود آن زمان چنین نتیجه درخشانی گرفت، نشاندهنده ترکیب عمیق دانش هندسه، نجوم، تجربه میدانی و ذهنی خلاق است. اراتوستن نهتنها به شکل زمین باور داشت، بلکه میدانست سایهها میتوانند کلید شناخت جهان باشند. او با تکیه بر مشاهده دقیق، منطقی روشن و ابزارهایی ساده، به معادلهای رسید که قرنها بعد، زمانی که بشر با فناوریهای مدرن به اندازهگیری مجدد محیط زمین پرداخت، مشخص شد او تنها حدود یک درصد خطا داشته است؛ خطایی که حتی بعضی از ابزارهای نیمهمدرن هم قادر به رسیدن به آن نبودند.
این رویداد نه صرفاً یک دستاورد علمی، بلکه نشاندهنده ظرفیت خارقالعاده ذهن بشر است؛ اینکه با حداقل ابزار، اما با حداکثر تفکر میتوان پرده از رازهای بزرگ جهان برداشت. داستان اراتوستن امروز بیش از هر زمان دیگری الهامبخش است؛ یادآوری اینکه در عصر پیچیدگیهای تکنولوژیک، گاهی سادهترین ابزارها میتوانند دقیقترین پاسخها را بدهند ــ اگر نگاه درستی پشت آنها باشد.
