وقتی شبکه منوتو در یکی از قسمتهای برنامه «تونل زمان» اعلام کرد که تهران در سال ۱۳۵۴ «آلودهترین شهر جهان» بوده، بسیاری از مخاطبان دچار شگفتی شدند؛ نه به این دلیل که آلودگی هوا پدیدهای تازه است، بلکه بهخاطر تضادی که این روایت با تصویر همیشگی رسانههای مخالف جمهوری اسلامی از «تهران پاک و جذاب دوران پهلوی» ایجاد میکند. در سالهایی که اغلب در فضای مجازی با عکسهای خیابانهای خلوت، آسمان آبی و منظره کوهستانی بدون دود بهعنوان «گذشته طلایی تهران» بازنشر میشود، ادعای آلودهترین بودن پایتخت ایران در نیمه دهه ۵۰ شمسی، پرسشهای مهمی را دوباره زنده کرده است.
آلودگی هوا در تهران موضوعی امروز و دیروز نیست؛ واقعیتی است که ریشههای آن به دوران سرعتگرفتن شهرنشینی، انفجار جمعیت، رشد صنعت، افزایش وسایل نقلیه بنزینی و نبود سیستم حملونقل گسترده برمیگردد. دهه ۵۰، مقطع تثبیت و تشدید همین تغییرات بود. بر اساس اسناد موجود، مصرف سوختهای فسیلی در تهرانِ پیش از انقلاب بهشدت افزایش یافت، خودروهای کاربراتوری بدون استاندارد آلایندگی در خیابانها زیاد شدند و کارخانهها در حاشیه شهر بدون فیلتر و کنترل زیستمحیطی فعالیت میکردند. درست در همین دوره بود که گزارشهای بینالمللی و برخی سندهای محیطزیستی اولیه، تهران را در ردیف یکی از «آلودهترین» شهرهای جهان قرار میدادند.
آنچه امروز این بحث را حساستر میکند، نه فقط اصل ادعا، بلکه برخورد سیاسی و رسانهای با آن است. گروهی این اعتراف را «نقض روایت زیباسازیشده دوران پهلوی» میدانند و گروهی دیگر معتقدند که وضعیت آلودگی امروز تهران قابل مقایسه با گذشته نیست و تشدید آلودگی در سالهای اخیر را نشانه ضعف مدیریت فعلی میدانند. با این حال، واقعیت این است که آلودگی هوای تهران یک مسئله تاریخی، چندوجهی و انباشته است؛ پدیدهای که از سالها پیش آغاز شد، در دورههای مختلف تشدید و تخفیف یافت و امروزه بهدلیل ترکیب رشد جمعیت، فرسودگی ناوگان حملونقل، کیفیت سوخت و شرایط اقلیمی، به یکی از بزرگترین بحرانهای زیستمحیطی ایران تبدیل شده است.
بازخوانی ادعای منوتو اهمیت دیگری هم دارد: اینکه تاریخ را باید با سند، داده و تحلیل علمی دید، نه تنها از زاویه تصاویر نوستالژیک یا رقابتهای سیاسی. اگر تهران در سال ۱۳۵۴ واقعاً یکی از آلودهترین شهرهای جهان بوده، این امر نشان میدهد که مشکل آلودگی هوا پیشینهای طولانی دارد و برای حل آن، باید ریشههای آن در همه دورهها بررسی شود؛ نه فقط مقصرسازی یک مقطع. این موضوع همچنین فرصتی است تا پژوهشهای دقیقتری درباره وضعیت آلودگی در دوران پهلوی منتشر شود و تصویر واقعیتری از تاریخ محیطزیست پایتخت ترسیم گردد.
در نهایت، ادعای منوتو بدون توجه به منازعات سیاسی، یک پیام روشن دارد: بحران آلودگی هوا، محصول دههها تصمیمگیری، توسعه شتابزده و نادیدهگرفتن محیطزیست است. اگر اصلاح سیاستها، نوسازی ناوگان حملونقل، تغییر الگوی انرژی و اولویت دادن به سلامت عمومی در دستور کار قرار نگیرد، تهرانِ امروز نیز ممکن است در آینده در فهرست شهرهای «بهشدت آلوده» باقی بماند.
